Piotr Włostowic (zm. 1151?), komes wrocławski, palatyn. Urodził się najprawdopodobniej na początku XII w.; wg bowiem lokalnej tradycji wrocławskiej ślub dziewiętnastoletniego syna P-a, zaś wg „Kroniki Wielkopolskiej” – jego córki, wyznaczony był na zimę r. 1145/6, co pozwala sądzić, że sam P. miał wówczas ok. 35–40 lat. Był on, wg określenia Kadłubka, «pryncepsem wysokiego rodu». Zawężona interpretacja terminu «princeps», którym oznaczano pozycję P-a także we współczesnych jemu źródłach, dała asumpt do przypisywania mu genealogii dynastycznej skandynawskiej lub ruskiej, albo do uznania go za potomka plemiennych książąt śląskich, za czym miałoby przemawiać posiadanie przez jego przodków połowy góry Ślęży, głównego w X w. centrum kultowego plemienia Ślężan. Ojciec P-a, komes Włost, należał na przełomie XI/XII w. do wpływowych na Śląsku możnowładców, przede wszystkim dzięki temu, że mógł kontrolować ruch na przeprawie przez Odrę pod monarszym grodem wrocławskim i dojście do niego, dzierżył bowiem w obrębie dzisiejszego Wrocławia co najmniej kilka dworów i osiedli, m. in. wyspę Piasek (lub jej część), przez którą prowadziła przeprawa przez rzekę i skąd wiódł jedyny most na Ostrów, na którym mieścił się gród i podgrodzie (z katedrą). Z ojcem P-a bywa dość powszechnie identyfikowany komes Włost («Wlaz»), nadawca trzech osiedli, m. in. Stryjowa koło Pajęczna (wieś zaginiona, niesłusznie identyfikowana ze Stryjami pod Łaskiem), dla katedry wrocławskiej. Nie znanego nam imienia matka P-a zapewne przeżyła swego męża, jeśli samodzielnie nadała wieś nad rzeką Dobrą kościołowi Najśw. Panny Marii na Ołbinie, wznoszonemu przez P-a najprawdopodobniej od ok. 1125.
Ani P., ani jego ojciec nie należeli przed r. 1113/4 do bliskich współpracowników księcia Bolesława Krzywoustego, w każdym razie nie zostali wymienieni w kronice tzw. Galla Anonima. Ok. r. 1121, gdy Bolesław Krzywousty wraz z swymi doradcami rozpatrywał antypolską politykę księcia przemyskiego Wołodara, P. jako wyższy dowódca wojskowy («ductor militie») został, wg Herborda, «przybrany do rady». Nie był więc P. wówczas palatynem – wojewodą, gdyż ten dostojnik należał do głównych, stałych członków rady monarszej. W r. 1122 P., z własnej inicjatywy, lecz za zgodą Krzywoustego, porwał podstępnie Wołodara, udając zbiega przed krwawą niełaską swego władcy. Uprowadzony do Polski książę zmuszony został do zmiany swej polityki. Najszybciej skorzystać miał z tego książę Jarosław, dawny władca Wołynia, wygnany ze swej dzielnicy w r. 1118. Wołodar mianowicie wraz ze swym bratem wziął w maju 1123 udział w polsko-węgierskiej, wspomaganej przez Czechów, wyprawie na Wołyń, która miała przywrócić tam ponownie Jarosława. Oczywisty związek między porwaniem Wołodara przez P-a i jego małżeństwem z Marią, siostrą przyrodnią Jarosława, trudny jest jednak do bliższego wyjaśnienia. Ponieważ Maria urodzić się mogła najwcześniej w r. 1105, więc najwcześniejszą datą jej ślubu mógłby być r. 1117. Przyjmując częściową wiarygodność zarzutów stawianych P-owi przez jego wrogów, że P. jako dziewierz jednego z panów polskich zamiast przyprowadzić mu Marię jako narzeczoną, sam ją poślubił, można by się domyślać, że zmiany sytuacji politycznych (w Polsce upadek palatyna Skarbimira w r. 1117, na Rusi – wygnanie Jarosława w r. n.) spowodowały przekreślenie pierwotnego projektu małżeńskiego, z czego skorzystał P., poślubiając w r. 1118 Marię. Choć taka data ślubu P-a tłumaczyłaby dobrze jego rolę w porwaniu Wołodara, to bardziej prawdopodobne wydaje się, że do małżeństwa doszło po śmierci Jarosława, który zginął podczas majowej wyprawy na Wołyń w r. 1123. Wg bowiem polskiej tradycji, przekazanej przez „Kronikę wielkopolską”, P. poślubić miał Marię z woli Krzywoustego, który po śmierci Jarosława mógł zostać opiekunem ruskiej księżniczki przebywającej na wygnaniu w Polsce.
Poprzez małżeństwo P. wchodził w świetne koligacje dynastyczne z Rurykowiczami, a także z cesarskim domem bizantyjskim Komnenów, z którym była spokrewniona matka Marii, Barbara (zm. 1125), a przede wszystkim z władcami polskimi. Maria bowiem po kądzieli była prawnuczką Mieszka II, a jednocześnie ciotką Władysława, jedynego syna Krzywoustego i jej siostry przyrodniej Zbysławy, pierwszej żony polskiego księcia, przewidywanego jego następcy na tronie. Spowinowacenie z rodziną piastowską wysuwało P-a, a zwłaszcza jego przyszłe dzieci (krewniaków piastowskich), na czoło polskiej arystokracji, przysparzając mu jednak zarazem wielu wrogów. Zgrupowali się oni wokół księżny Salomei, drugiej żony polskiego władcy, która obawiać się mogła, że P. działać może «na bezwzględną szkodę obcych sobie, młodszych książąt» (O. Balzer).
Porwanie Wołodara stanowiło dogodny dla Salomei i jej sprzymierzeńców punkt wyjścia dla ataków na P-a, który przy realizacji swej misji przemyskiej musiał popełnić krzywoprzysięstwo, a na pewno czyn jego «nie był etycznie zupełnie czysty» (M. Friedberg). Zwolennicy hipotezy, że P. został palatynem w r. 1117, zaraz po upadku palatyna Skarbimira, sądzą, że pod wpływem Salomei P. został pozbawiony palacji ok. r. 1125 (za domysłem, że P. sprawował w latach dwudziestych palację, przemawiać mają: określenie Herbordowe – «ductor militie» – wyrwane z kontekstu, oraz stwierdzenie Kadłubka, że P. był godnością najbliższy pryncepsowi, przy założeniu, że «prynceps» tym razem ma oznaczać księcia panującego). Usunięcie P-a na margines życia politycznego przedstawił Kadłubek, broniący jego dobrego imienia, jako jego dobrowolną rezygnację z ofiarowanych mu przez Krzywoustego nagród i najwyższych godności, «by nie wydawało się, że szukał zysku, a nie cnoty męstwa» przy niebezpiecznym wyczynie porwania Wołodara. Wg więc tradycji znanej Kadłubkowi P. nie zajmował za Krzywoustego najwyższych stanowisk, których piastowanie było przywilejem grupy pryncepsów – najwyższej arystokracji polskiej. Przeciwdziałając zarzutom P. poddał się najprawdopodobniej pokucie kościelnej. Zapewne w jej wyniku podjął przed r. 1126 działalność fundacyjną, która służyła zarazem podnoszeniu jego własnego prestiżu społeczno-politycznego, pozyskiwaniu uznania hierarchii kościelnej, nawiązywaniu zagranicznych kontaktów kościelno-politycznych.
Władysław II, objąwszy po śmierci ojca w r. 1138 władzę senioralną, powierzył P-owi zapewne od razu zarząd prowincji wrocławskiej. Choć P. nie zajął żadnego z kluczowych stanowisk w ogólnopolskim zarządzie państwa, kampania oskarżeń skierowanych przeciw niemu w tych latach przez obóz juniorów nie zmniejszała się, a raczej nasilała, świadcząc pośrednio o przywódczej roli P-a wśród możnowładztwa popierającego seniora. Na Boże Narodzenie r. 1144 P. udał się na dwór króla Konrada III przebywającego wówczas w Magdeburgu. P. występując jako prynceps polski, uzyskał od miejscowego arcbpa Fryderyka – dzięki interwencji niemieckiego króla – relikwie Św. Wincentego dla klasztoru olbińskiego, o które zabiegał, «aby powiększyć kult religijny pod swym pryncypatem». Polityczny cel poselstwa łączył się niewątpliwie z stosunkami wewnętrznymi w Polsce, którymi Konrad III interesował się nie tylko jako przyrodni brat Agnieszki, żony polskiego seniora. Książę Władysław II zabiegał zapewne o pomoc lub co najmniej o poparcie przygotowywanej wyprawy na młodszych braci, którzy zagarnęli oprawę wdowią księżny Salomei (zm. 1144). W stosunkach książąt polskich z panami saskimi odgrywała też rolę sprawa następstwa po panującym w Brennie (Brandenburgu) bezdzietnym księciu Przybysławie, który obiecał przekazać swe władztwo margrabiemu Albrechtowi Niedźwiedziowi. Do księstwa breńskiego uzasadnione pretensje rościł jednak także krewny Przybysława, książę stoderański Jaksa, pan na Kopanicy, niewątpliwie związany z P-em (wg „Kroniki wielkopolskiej” na przełomie 1145/6 r. odbyć się miał ślub tego Jaksy z córką P-a).
Późną jesienią 1145 doszło do ostrego zatargu między księciem Władysławem II a P-em, któremu na początku zimy 1145/6 z rozkazu monarchy wydarto oczy, okaleczono język; rozgrabiwszy jego majątek, wygnano go z kraju. Rodzaj kary wskazuje, że P. został oskarżony o zdradę. W tradycji pojawiły się dwie interpretacje tego faktu. Pierwsza z nich twierdzi, że P. miał wystąpić w obronie juniorów, druga podaje, że obraził księżnę Agnieszkę. Można się domyślać, że P. był przeciwny złamaniu zaprzysiężonego latem 1145 pokoju między seniorem i juniorami, którzy wobec przewagi sił seniora, wspartego znacznymi posiłkami ruskimi, wydali mu cztery grody należące uprzednio do oprawy Salomei. Niespodziewane uderzenie seniora na młodszych braci na początku 1146 r. pomimo początkowych sukcesów zakończyło się całkowitą jego klęską i wygnaniem go z kraju na wiosnę t. r. W tej sytuacji P. powrócił z Rusi.
P. zadbał przede wszystkim o dokończenie swych wielkich fundacji, m. in. sprowadził kanoników regularnych obserwancji arrowezyjskiej i osadził ich przy kościele ślężańskim Najśw. Panny Marii, być może pierwotnie fundowanym przez jego ojca Włosta (niewyjaśnione jest, czy opactwo to mieściło się na samym szczycie Ślęży, czy w obrębie jej masywu, w Górce, co wydaje się prawdopodobniejsze, jeśli weźmiemy pod uwagę lokalizację ówcześnie zakładanych klasztorów arrowezyjskich). Niewątpliwie P. ułatwił kanonikom uzyskanie na jesieni 1148 bulli protekcyjnej od papieża Eugeniusza III, a chyba też analogicznej protekcji papieskiej dla benedyktynów ołbińskich (o której zachowała się tylko późna wzmianka). Ze wzmożeniem kościelnych kontaktów P-a w skali ogólnoeuropejskiej, nawiązanych już znacznie przed r. 1138, można by łączyć udział P-a w zaproszeniu sławnego opata Bernarda z Clairvaux do Polski przez bpa krakowskiego Mateusza w jego i P-a imieniu z propozycją pokierowania zabiegami, mającymi włączyć prawosławną Ruś w obręb Kościoła rzymskiego. Ten niedatowany list bpa Mateusza powstał albo w l. 1143–5 (wówczas brak w nim wzmianki o księciu Władysławie II należałoby uznać za ślad napięć między ówczesnym seniorem a P-em i związaną z nim częścią episkopatu), albo w r. 1147/8 (wówczas pominięcie w nim księcia Bolesława Kędzierzawego wypadałoby uznać za świadectwo trudności, na jakie niewątpliwie natrafiało pozyskanie przez nowego seniora części dawnych współpracowników Władysława Wygnańca). Do napięć między P-em i związanym z nim kręgiem możnowładczym a koalicją młodszych książąt przyczynić się mogło wydanie za mąż przez nich ich siostry w styczniu 1148 za Ottona, syna margrabiego Albrechta, co osłabiało szanse księcia Jaksy w przyszłej rozgrywce o księstwo breńskie.
Zapewne rzucenie na wiosnę 1149 klątwy na młodych książąt i ich zwolenników, a interdyktu na kraj przez kardynała Gwidona, legata papieża Eugeniusza III, zabiegającego o restytucję Władysława Wygnańca, zmusiło Bolesława Kędzierzawego do porozumienia się z opozycją. Spektakularnym jego potwierdzeniem były udział Kędzierzawego w uroczystej konsekracji kościoła ołbińskiego (22 VI 1149) i konfirmacja książęca posiadłości tego opactwa w obecności biskupów: Jana, wrocławskiego, Mateusza, krakowskiego, i Stefana, lubuskiego (mianowanych jeszcze przez Władysława Wygnańca) oraz panów świeckich na czele z Jaksą i Mikorą (brak w formule świadków imion: P-a, jego żony i dzieci, tłumaczyć wypada tym, że książę udzielał konfirmacji w ręce P-a jako «dziedzica» klasztoru). W ramach ugody, która doprowadziła do konsolidacji ówczesnej grupy rządzącej, bp Jan, krewniak P-a, przeszedł na arcybiskupstwo gnieźnieńskie, zaś biskupstwo wrocławskie objął Walter z Malonne, zaufany współpracownik Bolesława Kędzierzawego. P. otrzymał natomiast godność palatyna, choć o pełnym praktycznym sprawowaniu przez niego tej funkcji nie mogło być mowy (szło tu raczej o zapewnienie mu wpływu w razie podejmowania przez seniora ważnych decyzji o znaczeniu ogólnopaństwowym). Już jako palatyn P. prosił bpa wrocławskiego Waltera o konsekrację opactwa ślężańskiego i kanonii na Piasku. (Na Piasku P. osadzić mógł jedynie kanoników regularnych starego typu, bowiem nowe kongregacje kanoniczne przestrzegały wówczas, by domy ich leżały z dala od osiedli). Zapewne manifestacją nowego układu stosunków politycznych w Polsce było – najwyraźniej pospieszne – wyrycie inskrypcji na słupie konińskim w r. 1151, które zostało dokonane z polecenia P-a jako palatyna, a miało podkreślić jego władzę ogólnopolską. Charakter zapewne zaledwie kilkumiesięcznej palacji P-a dobrze ukazuje fakt, że w zapisie o jego śmierci w nekrologium lubińskim nazwano go «komesem wrocławskim», nie zaś palatynem.
W świetle źródeł dwunastowiecznych (zaliczając do nich „Kronikę” Kadłubka) nie ulega wątpliwości, że P. należał do najwybitniejszych postaci możnowładztwa polskiego w drugiej ćwierci XII w. O jego wysokich aspiracjach kulturalnych świadczą rozległe kontakty nawiązywane poprzez hierarchię kościelną i dwór monarszy. P. wraz z żoną stali się m. in. benefaktorami opactwa benedyktyńskiego w St.-Gilles nad Rodanem, o czym świadczą zapiski obituarne P-a i Marii Włostowicowej w nekrologium tamtejszego klasztoru. P. zmarł w dn. 16–17 IV (zapisy nekrologiczne) najprawdopodobniej w r. 1151, gdyż wg „Kroniki polskiej” powstałej na Śląsku w końcu XIII w. miał żyć jeszcze pięć lat po powrocie z wygnania (1146). Odrzucić więc należy tradycję lokalną, podaną w „Kronice o Piotrze” z początku XVI w., która utrzymuje, że P. zmarł 20 II 1153, przede wszystkim ze względu na pomyloną datę dzienną. Pochowany został w klasztorze olbińskim. Wspólną dla niego i jego żony tumbę nagrobkową wzniesiono pod koniec XIII w. (znana jedynie z osiemnastowiecznych przekazów ikonograficznych).
Żona P-a Maria, księżniczka ruska, zmarła 8 IV, wg tradycji śląskiej w r. 1150, jednak tympanon fundacyjny z kościoła na Piasku, na którym występuje ona wraz z synem Świętosławem Idzim, świadczy, że przeżyła męża. Wg piętnastowiecznej informacji z opactwa na Piasku Maria miała być księżniczką francuską, co skłania część badaczy do przyjęcia mało prawdopodobnej hipotezy, że P. był dwukrotnie żonaty. Na niewiarygodność tej relacji wskazuje wyraźnie przypisanie kapelanowi owej Marii przynależności do arrowezyjczyków, co było niemożliwe w okresie tworzenia się kongregacji o bardzo surowej obserwancji. Z małżeństwa z Marią miał P. syna Świętosława Idziego i córkę Beatrycze Agafię, zamężną albo za Jaksą z Kopanicy (zob.), albo za Jaksą z Miechowa (zob.). Autor „Kroniki wielkopolskiej” nazwał syna P-a Konstantynem, a jednocześnie złączył w jedną postać trzech dwunastowiecznych możnowładców imieniem Piotr: P-a oraz Piotra, fundatora kościoła w Strzelnie (konsekrowanego w r. 1133), przez część uczonych identyfikowanego z P-em, oraz Piotra Starego, zapewne Bożenowica lub Wszeborowica. Miejsce zapisu Konstantyna w początkowej partii księgi brackiej klasztoru lubińskiego wskazywałoby, że idzie tu o osobę należącą do pokolenia P-a, co przemawiałoby przeciw proponowanej niekiedy identyfikacji tego Konstantyna z domniemanym drugim synem P-a. Bratem P-a był Bogusław, który nadał kościół Św. Wojciecha we Wrocławiu fundacji ślężańskiej przed r. 1148, później zaś wieś Muchobór raczej na rzecz kanonii na Piasku niż opactwa na Ślęży.
Rodzina P-a dała początek rodowi Łabędziów, w obręb którego najprawdopodobniej weszli też potomkowie innych wielkich panów imieniem Piotr, działających w połowie XII w., a których utożsamiono z P-em Włostowicem. Było to tym łatwiejsze, że P., podobnie jak jego ojciec i większość możnowładców polskich tego czasu, miał poza Śląskiem posiadłości rozrzucone w innych częściach kraju, co w wyniku podziałów spadkowych dało początek pozaśląskim odłamom rodziny P-a w pokoleniu żyjącym w pierwszej połowie XIII w., gdy poczęły się formować rody heraldyczne.
Postać P-a fascynowała już jego współczesnych, do czego w sposób niezamierzony przyczyniła się niewątpliwie skierowana przeciwko niemu propaganda przez ostre przejaskrawienie jego «zbrodni» i «pokuty». Echa sporów o jego ocenę moralną, wspaniałość opactwa ołbińskiego, zwłaszcza po rozbudowie w końcu XII w., przygodowość epizodu dotyczącego porwania Wołodara oraz drastyczność popularnej wersji o oślepieniu P-a przyciągały pisarzy po XVI w. Zaginęły „Carmen Mauri”, poemat powstały bądź na przełomie 3. i 4. ćwierci XII, bądź w 3. ćwierci XIII w., „Gesta Petrconis per se scripta” w 2. połowie XIII w. (apokryf autobiograficzny?). Korzystali z nich: twórca „Kroniki polskiej” z końca XIII w., jej korektor i interpolator, którego ingerencje znane są z królewieckiego rękopisu „Kroniki”, dalej autorzy „Kroniki wielkopolskiej” i „Kroniki książąt polskich” z XIV w. (częściowo poprzez „Kronikę polską”), a przede wszystkim „Cronica Petris comitis Polonie” z początku XVI w., a także Benedykt z Poznania, który napisał w latach dwudziestych XVI w. dwa dziełka o P-rze, dotąd nie wydane. P. był też bohaterem utworów literackich w XIX w., m. in. „Słówka o Piotrze Duńczyku” Teofila Lenartowicza (1870), „Historii prawdziwej o Pietrku Właście” Józefa I. Kraszewskiego (1878). Wspomniany jest przygodnie w innych dziełach, m. in. w „Czerwonych tarczach” Jarosława Iwaszkiewicza (1934).
Słownik Starożytności Słowiańskich,Wr. 1970 IV 113 n.; Piekosiński, Rycerstwo, II, III; – Balzer O., Pisma pośmiertne, Lw. 1937 III; Bieniek S., Piotr Włostowic. Postać z dziejów średniowiecznego Śląska, Wr. 1965 (bibliogr.); Cetwiński M., Piotr Włostowic czy Piotr Rusin?, „Sobótka” T. 29: 1974; tenże, Rycerstwo śląskie do końca XIII w., Wr. 1980 s. 16, 18, 20, 21, 29, 63, 65, 69, 70, 90, 102, 108, 135–9, 141–2, 149; David P., Les Bénédictins et l’Ordre de Cluny dans la Pologne médiévale, Paris 1939 s. 70–8; tenże, La Pologne dans l’obituaire de Saint Gilles en Languedoc au XIIe siècle, „Revue des Études Slaves” R. 19: 1939 s. 223–6; Deptuła Cz., Przyczynek do dziejów Ślęży i jej opactwa, „Roczniki Human.” T. 15: 1967 z. 2; Friedberg M., Ród Łabędziów w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Herald.” T. 7: 1924/5 [druk. 1926] s. 3–27, 48–52, 72–8, 86–94; Gansiniec R., Tragedia Petri comitis, „Pam. Liter.” R. 43: 1952 z. 1/2; Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1926 I 120 n., 142 n., 146; Historia Śląska, PAU, I, II/1 s. 81, 90 n., 95–9; Kozłowska-Budkowa, Repertorium pol. dokumentów; Maleczyński K., Bolesław Krzywousty, Kr. 1946; tenże, Bolesław III Krzywousty, Wr. 1975; Milis L., L’Ordre des chanoines reguliers d’Arrouaise, Brugge 1969 s. 381–3; tenże, Les origines des abbayes de Ślęza et du Piasek à Wrocław, „Roczniki Human.” T. 19: 1971 z. 2; Plezia M., Dookoła tekstu i doby powstania poematu o Piotrze Właście, „Pam. Liter.” T. 45: 1954 z. 2; tenże, List biskupa Mateusza do św. Bernarda, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane R. Grodeckiemu, W. 1960; tenże, Palatyn Piotr Włostowic, W. 1937 (bibliogr.); Sawicki W., Studia nad wpływem praw obcych w dawnej Polsce, W. 1971 s. 187–233; Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, Wyd. A. Gieysztor, W. 1959; Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Pod red. M. Walickiego, W. 1971; Wąsowicz T., Inskrypcja konińska z r. 1151, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 15: 1967; Włodarski B., Ruś w planach politycznych Bolesława Krzywoustego, Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika, Nauki Human., t. 20, Historia, Nr 2, Tor. 1966 s. 41–53; Z dziejów regionu konińskiego, Wr. 1970 s. 154–83 (rec. Z. Kozłowska-Budkowa, „Studia Źródłozn.” R. 18: 1973 s. 255 n.); – Cod. Sil. (Maleczyńskiego), I; Długosz, Annales, liber III–IV, V–VI; Mon. Germ. Hist., XVI 187; Mon. Pol. Hist., II, III; Polnoe Sobr. russ. letopisej, 3I col. 292, 2II col. 286, 318 n.; Pomniki Dziej. Pol., S. nowa II, III, VII/3, VIII, IX/1, IX/2; Schlesisches Urkundenbuch, Bd. I., Hrsg. v. H. Appelt, Graz 1963; Die Zwiefalter Chroniken Ortliebs u. Bertholds, Hrsg. v. E. König i K. O. Müller, Stuttgart 1941 s. 124.
Stanisław Trawkowski